آیه 39 سوره یوسف

يا صاحِبَيِ السِّجْنِ أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ (39)

يا صاحِبَيِ السِّجْنِ‌: اى دو رفيق زندانى. أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ: آيا خداوندان پراكنده كه شما داريد از طلا و نقره و آفتاب و ماه و ستاره. يا متفرقه در مرتبه از اعلى و اوسط و ادنى، بهتر است، أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ: يا خداى يگانه و يكتاى در ذات و صفات غالب بر مكونات هيچكس را تاب مقاومت قدرت او نيست. استفهام به داعى تقرير است، يعنى خداى به حق مستحق عبوديت باشد نه غير او.

تنبيه: آيه شريفه ردّ است بر قائلين ارباب انواع و مثل افلاطونيه. افلاطون گويد: هر نوعى از افراد موجودات يك فرد عقلى دارد از انسان و سگ و خروس‌

جلد 6 - صفحه 222

و ساير موجودات كه الفرد العقلىّ ربّ النوع و مفيض بر مادون خود مى‌باشد، اگر به ديده انصاف بنگرى، اينها همان روح الهه است كه پرستش مى‌شد.

فيلسوف او را به صورت ديگر در آورده و رب النوع نام نهاده و قرآن حق به يك كلمه جامعه رد آنها را فرموده كه‌ «أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ» مدير و مدبر دانستن ذاتى را شايسته است كه تمامى موجودات مقهور قدرت اويند.

يا صاحِبَيِ السِّجْنِ أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ (39) ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاَّ أَسْماءً سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ (40) يا صاحِبَيِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُكُما فَيَسْقِي رَبَّهُ خَمْراً وَ أَمَّا الْآخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْ رَأْسِهِ قُضِيَ الْأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيانِ (41) وَ قالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ ناجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ فَأَنْساهُ الشَّيْطانُ ذِكْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ (42)

ترجمه‌

اى دو يار زندان من آيا خدايان متعدده بهترند يا خداى يگانه‌

غالب بر همه نمى‌پرستيد غير از خدا مگر نامهائى را كه نام نهاده‌ايد آنها را شما و پدرانتان نازل ننموده خدا بر آن هيچ حجتى نيست حكم مگر خداى را فرموده است كه نپرستيد مگر او را اين است دين قويم ولى بيشتر مردم نميدانند

اى دو يار من در زندان اما يكى از شما دو نفر پس بياشاماند خواجه خود را شراب و اما ديگرى پس بدار كشيده شود پس بخورند پرندگان از سر او مقدّر شد امريكه در تعبير آن پرسش مينموديد

و گفت مر آنكس را كه دانست او نجات يابنده است از آندو نفر ياد كن مرا نزد خواجه خود پس از ياد او برد شيطان ياد پروردگارش را پس درنگ كرد در زندان چند سال.

تفسير

در تعقيب دعوت بتوحيد حضرت يوسف عليه السّلام بآن دو نفر غلام زندانى فرمود اى دو يار و نديم و مجالس و مصاحب من در زندان آيا آلهه متفرقه متعدده‌

جلد 3 صفحه 145

مختلفه مصنوعه از سنگ و چوب و فلزات اولى و احق و اليقند براى پرستش و ستايش و آيا عبادت آنها انفع است براى عبادت كننده يا خداى يگانه قادر غالب قاهر كه كسى نتواند مانع از نفوذ اراده او شود و جواب معلوم است كه عبادت آنها نفعى ندارد و مصنوع شخص لايق براى معبوديت نيست و خير و شر و ضرر و نفع و كليه امور بدست خداى واحد قهّار است و آنها از خدائى بهره‌اى ندارند جز اسم بى‌مسمّا كه بت پرستان براى آنها گذارده‌اند كه آنها را خدا يا رب النوع ناميده‌اند پس گويا عبادت نميكنند مگر همان اسماء بى‌مسماى جعلى خودشان را و در آيه دوم خطاب بتمام اهل زندان يا عموم بت‌پرستان شده و اخيرا استدلال فرموده است بر بطلان عبادت آنها باين تقريب كه عبادت بايد بدستور خدا باشد و خدا نفرموده است كه شما عبادت بت كنيد پس اگر شما پرستش ميكنيد آنها را بعنوان تقرّب بخدا آنهم جائز نيست چون مستحق پرستش او است و كسى در ملك وجود اختيار حكم فرمائى را ندارد جز او و او امر فرموده است كه عبادت نكنند بندگان جز او را و اين توحيد ذات و اخلاص در عبادت دين قويم و منهج مستقيم ابراهيم و ساير انبياء عظام است و نبايد از آن عدول نمود ولى بيشتر مردم فكر نميكنند و نمى‌دانند تكليف خود را و پس از انجام مقصد و اداء وظيفه رسالت خواب آندو نفر را تعبير فرمود باين بيان كه آنشخص ساقى بمقام سابق خود ميرسد و مولى و ولى نعمت خود را شراب ميدهد و مقرّب‌تر از پيش ميگردد و اما آن شخص خبّاز را از زندان بيرون مى‌آورند و تقصير او بر پادشاه ثابت ميشود و او را بدار ميكشند و مغز سر او را پرندگان ميخورند و كسانيكه گفته‌اند نانى را كه او در خواب ديده بود بر سر دارد در سه سبد يا سه سفره بوده و انگوريرا كه ديگرى ديده بود ميفشرد براى شراب سه خوشه بوده گفته‌اند مدت ظهور تعبير را هم حضرت سه روز تعيين فرمود و قمى ره فرموده نانوا دروغ گفته بود خواب نديده بود لذا وقتى حضرت يوسف فرمود تو را پادشاه ميكشد و بدار ميكشد و پرندگان مغز سر تو را ميخورند او انكار كرد خواب خود را و حضرت در جوابش فرمود راست يا دروغ كار تمام شد و قضاء الهى جارى شد بر امريكه در آن استفتاء نموديد و بعضى گفته‌اند هر دو دروغ گفته بودند فقط مقصودشان امتحان حضرت بود و بنظر حقير بعيد است بلكه يا هر دو راست گفته بودند نهايت‌

جلد 3 صفحه 146

آنكه نانوا چون ديده تعبير حضرت بر ضرر او است منكر شده براى توهين و استهزاء يا او دروغ گفته چنانچه قمى ره فرموده و براى آنكه اهانت نموده مستحق عقوبت شده چون ظاهر آنستكه حضرت تعبير خواب آن دو را فرموده و واقع شده نه آنكه اخبار فرموده از مقدّر آنها چنانچه بعضى احتمال داده‌اند و لازمه اين معنى آن است كه هر دو راست گفته باشند در خواب ديدن اگر چه يكى از آندو دروغ گفته باشد در انكار كردن يا كسى دروغ گفته باشد در خواب ديدن كه خداوند منجز فرموده است تعبير خواب موقوف بصدق او را در باره او بپاداش دروغ و تجرّى و هتك حرمت او از پيغمبر خود و در مجمع فرمايش قمّى ره را نسبت بائمه عليهم السلام داده چون مسلّم است كه او از غير امام عليه السّلام نقل نميكند و چون حضرت يوسف عليه السّلام دانست نجات ساقى را يا گمان فرمود براى احتمال بدا از او خواهش كرد كه چون خدمت پادشاه برسد از او شفاعت نمايد يا عرضه دارد كه او را بظلم حبس نمودند و اين ترك اولى از او صادر شد بوسوسه شيطان كه در نظر آنحضرت جلوه داد جواز توسل بوسائل ظاهرى را براى خلاصى از مشقت و عسرت و غفلت فرمود از ياد خدا كه بايد در هر امرى باو توسل جست و از غير او چشم پوشيد و از اينكه جواز مخصوص بغير انبياء و اولياء است و مقام ايشان اجل از اين قبيل توسلات است و خداوند براى جبران اين كسر وارد بر ساحت مقدس آن حضرت مقدر فرمود هفت سال در زندان بماند چنانچه عياشى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده و بعضى گفته‌اند مراد آنستكه بفراموشى انداخت ساقى را شيطان از ذكر يوسف عليه السّلام نزد مولاى خود و اين موجب شد كه او چند سال در زندان ماند و بنظر حقير اين معنى اگر چه صدق است يعنى فراموشى از او محقق شده ولى از اين جمله اراده نشده چون در اين صورت بايد گفته شود فانساه الشيطان ذكره عند ربه و از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت شده خدا رحمت كند برادرم يوسف را اگر نگفته بود پيش پادشاه ذكر مرا نما هفت سال ديگر در زندان نميماند و در چند روايت از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه چون حضرت يوسف عليه السّلام براى نجات خود ملتجى بخدا نشد خدا فرموده از ياد او برد شيطان ياد پروردگارش را پس درنگ نمود در زندان چند سال و در همان وقت باو وحى شد اى يوسف كه در خواب بتو نمود سجده آفتاب و ماه و ستارگان را

جلد 3 صفحه 147

عرض كرد پروردگارا تو، فرمود كه تو را محبوب نزد پدر كرد عرض كرد الهى تو فرمود كه قافله را متوجه بچاه نمود براى نجات تو عرض كرد پروردگارا تو فرمود كه تعليم فرمود دعاء فرج را بتو در قعر چاه عرض كرد تو تعليم فرمودى فرمود كه تو را از مكر آن زن خلاص كرد عرض كر تو اى پروردگار من فرمود كه آن كودك را براى گواهى بر برائت ساحت تو بزبان آورد عرض كرد پروردگارا تو فرمود كه تو را از مكر زن عزيز و ساير زنان مصر نجات داد عرض كرد پروردگارا تو فرمود كه تعبير خواب را بتو الهام فرمود عرض كرد پروردگارا تو فرمود پس چگونه متوسل بغير من شدى و از من نخواستى نجات خود را از زندان و اميدوار شدى به بنده‌اى از بندگان من كه تو را نزد مخلوقى از مخلوقات كه در قبضه قدرت من است ياد آورى كند حال هفت سال براى اين گناهت در زندان بمان كه بنده‌اى را نزد بنده‌اى فرستادى و در بعضى از اين روايات بعضى از سؤال و جوابها ذكر نشده و در يكى از آنها اضافه شده كه بعد از هر سؤالى حضرت صيحه‌اى زد و صورت خود را بزمين نهاد و عرض كرد پروردگارا تو و در روايتى است كه بعدا عرض كرد بحق پدرانم بر تو مرا از اين زندان نجات ده و جواب رسيد كه پدرانت حقى بر من ندارند اگر آدم را ميگوئى من او را بيد قدرت خود آفريدم و از روح خود در او دميدم و در بهشتم جاى دادم و باو امر نمودم نزديك يكى از درختان بهشت نرو و او نافرمانى كرد و توبه نمود من از تقصيرش گذشتم و اگر نوح را ميگوئى من او را مبعوث نمودم برسالت بر بندگانم و آنها اطاعت او را ننمودند و او نفرين كرد در باره آنها و من مستجاب نمودم و همه را غرق كردم جز او و كسانيرا كه با او در كشتى بودند و اگر ابراهيم را ميگوئى من او را خليل خود قرار دادم و آتش را براى او بر دو سلام نمودم و اگر يعقوب را ميگوئى من باو دوازده پسر دادم و يكى از پسرهايش را از نظر او غائب كردم و او دائما گريه كرد تا نابينا شد و سر راه نشست و شكايت مرا بمخلوق من نمود پس چه حقى پدران تو بر من دارند و باو تعليم شد كه بگويد اسئلك بمنّك العظيم و احسانك القديم و او گفت و پادشاه خواب ديد و فرج او در آن بود و بچند طريق از آن حضرت نقل شده كه چون مدت مقرر تمام شد و خداوند اذن داد باو در دعاى فرج روى خود را بزمين نهاد و عرض كرد اللهم ان كان ذنوبى قدا خلقت‌

جلد 3 صفحه 148

وجهى عندك فأنّى اتوجّه اليك بوجوه آبائى الصالحين ابرهيم و اسمعيل و اسحق و يعقوب و خداوند باو فرج داد و چون از امام سؤال نمودند كه ما هم اين دعا را بخوانيم، فرمود شما باين نحو بخوانيد اللهم ان كانت ذنوبى قد اخلقت وجهى عندك فانّى أتوجّه اليك بنبيّك نبى الرحمة محمّد و على و فاطمه و الحسن و الحسين و الائمه عليهم السلام ..

يا صاحِبَي‌ِ السِّجن‌ِ أَ أَرباب‌ٌ مُتَفَرِّقُون‌َ خَيرٌ أَم‌ِ اللّه‌ُ الواحِدُ القَهّارُ (39)

اي‌ دو نفر ‌که‌ ‌با‌ ‌من‌ ‌در‌ سجن‌ مصاحبت‌ كرديد آيا ‌اينکه‌ آلهه‌ ‌که‌ ‌شما‌ ميپرستيد و ‌آنها‌ ‌را‌ رب‌ّ و پروردگار ‌خود‌ ميدانيد ‌که‌ بتهاي‌ متفرّقه‌ هستند بهتر ‌است‌ پرستش‌ ‌آنها‌ ‌ يا ‌ خداوند متعال‌ يكتا ‌که‌ قدرتش‌ و قهرش‌ ‌بر‌ تمام‌ امور تعلق‌ گرفته‌ يا صاحِبَي‌ِ السِّجن‌ِ فتياني‌ ‌که‌ ‌با‌ ‌او‌ ‌در‌ سجن‌ رفتند و ‌هر‌ كدام‌ خواب‌ ديدند و ‌از‌ ‌او‌ تأويل‌ و تعبير خواستند أَ أَرباب‌ٌ مُتَفَرِّقُون‌َ استفهام‌ تقريري‌ ‌است‌ و اقامه‌ حجت‌ و دليل‌ ‌است‌ و ارباب‌ جمع‌ رب‌ّ بمعني‌ مربّي‌ ‌که‌ بفارسي‌ پروردگار ميناميم‌ ‌يعني‌ پرورش‌ دهنده‌ و مراد ‌از‌ اصنام‌ ‌آنها‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌ يا ‌ ‌از‌ چوب‌ تراشيده‌ ‌ يا ‌ ‌از‌ سنگ‌ و مصنوع‌ ‌خود‌ ‌آنها‌ ‌است‌ چگونه‌ تربيت‌ ميكنند و پرورش‌ ميدهند و قدرت‌ ‌بر‌ دفع‌ ضرر ‌از‌ ‌خود‌ ندارند ‌اگر‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بسوزانند ‌ يا ‌ رضاض‌ كنند چنانچه‌ ابراهيم‌ كرد و اينها متفرق‌ هستند هيچ‌ كدام‌ خبر ‌از‌ ديگري‌ ندارند و ‌لو‌ پهلوي‌ يكديگر نصب‌ ‌شده‌ باشند و ‌هر‌ كدام‌ ‌غير‌ ديگري‌ ‌است‌ و ‌از‌ ‌هم‌ جدا هستند ‌ يا ‌ متماثلين‌ ‌اينکه‌ بت‌ چوبي‌ ‌با‌ ‌آن‌ بت‌ چوبي‌ ‌ يا ‌ متضادين‌ بت‌ چوبي‌ ‌با‌ بت‌ سنگي‌ ‌ يا ‌ متخالفين‌ ‌در‌ شكل‌ و صورت‌ كوچك‌ و بزرگ‌ و مقدار كمّا و كيفا (خبر) بل‌ ‌لا‌ خير ‌فيها‌ اصلا لا يَملِكُون‌َ لِأَنفُسِهِم‌ ضَرًّا وَ لا نَفعاً وَ لا يَملِكُون‌َ مَوتاً وَ لا حَياةً وَ لا نُشُوراً.

ام‌ اللّه‌ (الذات‌ المستجمع‌ لجميع‌ الكمالات‌ المنزّه‌ ‌عن‌ جميع‌ النواقص‌ و العيوب‌) الواحد بالوحدة الذاتية و الصفاتية و الفعليه‌ و العبادتية و النظرية) ‌که‌ مكرر گفته‌ايم‌ ‌که‌ مراتب‌ توحيد پنج‌ مرتبه‌ ‌است‌: توحيد ذاتي‌، صفاتي‌ افعالي‌، عبادتي‌، نظري‌.

القهار ‌يعني‌ قاهر ‌بر‌ جميع‌ ممكنات‌ و مخلوقات‌ و غالب‌ ‌بر‌ همه‌ ‌آنها‌ و تمام‌ مقهور و مغلوب‌ تحت‌ قدرت‌ ‌او‌ هستند البته‌ ‌هر‌ عاقلي‌ بالبداهه‌ ‌که‌ احتياج‌ ‌به‌ اقامه‌ دليل‌ ‌هم‌ نيست‌ حكم‌ ميكند ‌که‌ عبادت‌ و پرستش‌ مخصوص‌ بذات‌ مقدّس‌ ‌او‌ ‌است‌

جلد 11 - صفحه 198

(ا لغيرك‌ ‌من‌ الظهور ‌ما ليس‌ لك‌ عميت‌ عين‌ ‌لا‌ تراك‌)

‌در‌ دعاء عرفه‌ سيّد الشهداء بعلاوه‌ ادله‌ ‌بر‌ وجود حق‌ و وحدانيت‌ ‌او‌ بجميع‌ اقسام‌ خمسه‌ توحيد ذات‌ و صفات‌ و افعال‌ و عبادت‌ و نظر ‌او‌ بسيار ‌است‌ و آثار قدرت‌ و علم‌ و حكمت‌ ‌او‌ ‌در‌ جميع‌ موجودات‌ ‌است‌

]

(آیه 39)- زندان یا کانون تربیت؟ هنگامی که یوسف با ذکر بحث گذشته، دلهای آن دو زندانی را آماده پذیرش حقیقت توحید کرد رو به سوی آنها نمود و چنین گفت: «ای هم زندانهای من! آیا خدایان پراکنده و معبودهای متفرق بهترند یا خداوند یگانه یکتای قهار و مسلط بر هر چیز» (یا صاحِبَیِ السِّجْنِ أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ).

گویی یوسف می‌خواهد به آنها حالی کند که چرا شما آزادی را در خواب می‌بینید چرا در بیداری نمی‌بینید؟ چرا به دامن پرستش «اللّه واحد قهار» دست نمی‌زنید تا بتوانید این خودکامگان ستمگر را که شما را بی‌گناه و به مجرد اتهام به زندان می‌افکنند از جامعه خود برانید.